Яҙмыштар

1. КИЛЕН

Яҡын ғына дуҫ кешем Мансур: «Тау яҡтарында йөрөп ҡайтырға иҫәбең юҡмы, хикәйә-фәләндәрең өсөн әллә күпме хәл-ваҡиғалар туплап ҡайтыр инең», – тип күптән саҡырһа ла, донъя мәшәҡәттәренән бушап, сәфәр сығырға форсат теймәйерәк торҙо. Төҙөлөш менән булышыу, бигерәк тә умарталар байтаҡ көс талап итә шул. Ер өҫтөнә тәүге ҡар ятҡас ҡына, ябаһын – ябып, урынлаштыраһын – урынлаштырып, аҙ-маҙ тын алып ҡалаһың һәм беҙгә ноябрь аҙаҡтарында ғына юлға сығырға насип булды.

Ишембайҙың тирә-яғы алалы-ҡолалы булып ятһа ла, беҙ бараһы ерҙәр, йәғни тау яҡтары, күптән инде ҡышҡы кейемгә төрөнгән. Йәйгеһен бигерәк тә ямғырҙарҙан һуң йөрөүе ауыр булған соҡор-саҡырлы юлды ла ҡар аҙмы-күпме тигеҙләп, һәүетемсә генә үткеле яһаған.

Тау-урман араһына килеп инһәм, минең, дала яҡтарында тыуып-үҫкән кешенең, тыным тарлыға, тирә-йүнгә шикләнеберәк ҡарай башлайым. Ә Мансурҙың, киреһенсә, күҙ ҡараштары йәнләнеп, үҙ-үҙен тотошо бөтөнләй икенселәнеп китте. Дәртләнә биреп, юлда осраған тау-йылғаларҙың исемдәрен атай барып, улар хаҡында әллә күпме тарих һөйләп ташланы. Юлдашым үҙе лә шул яҡтан булып, эше буйынса ла был тирәләрҙе арҡырыға-буй күп үткән әҙәм. Ҡаршыбыҙға тап булған һәр таш, һәр ағас уға таныштыр һымаҡ тойолдо миңә.

Төш етәрәк ҙур ғына ауылға барып керҙек. Мансур машинаһын бер таш йорт алдында туҡтатты ла, тиҙ генә йомошомдо йомошлап сығайым, тип, шунда урынлашҡан ауыл хакимиәтенә инеп китте һәм бер нисә минуттан кире әйләнеп сыҡты.

– Түрә өйҙә юҡ икән, ҡайтышлай һуғылырбыҙ, – тине ул машинаһына инеп ултырып.

– Ә хәҙер ҡайҙа? – тигән һорауыма Мансур тәүҙә өндәшмәйерәк ҡалды. Тар ғына бер урамға боролғас:

– Әхмәт иптәшкә барабыҙ инде. Бик шәп, ҡунаҡсыл кеше, үҙе оҫта һунарсы. Мышы атырға рөхсәт ҡағыҙы алғайным, шуға ҡасан барырға икәнен дә һөйләшербеҙ, – тип яуап бирҙе ул.

Беҙ йыуан ғына уҫаҡ бүрәнәләрҙән һалынған ҙур йорт алдына килеп туҡтаныҡ. Мин ауылдағы өйҙәрҙең күбеһенең уҫаҡтан икәненә иғтибар иткәйнем.

– Өҫтәренә ҡарағай ауырға тора, нишләп ҡарағай йорттар һирәк-мирәк кенә? – тип һорай һалдым.

– Ҡарағайҙан ағас күрмәгән кеше генә һалһын! Элек-электән ата-бабаларыбыҙ уҫаҡтың лечебный икәнен белеп, өйҙәрен шунан төҙөгән. Хәтереңә теркәп ҡуй, – тип яуапланы юлдашым.

Ҡапҡанан инеүгә беҙҙе бер ҙур эт лауҡылдап ҡаршы алды. Мансурҙың: «Барыс, нельзя!» – тигәнен ишетеү менән эт уны таныны, буғай, өрөүенән туҡтап, ҡойроғон бер-ике болғап алды ла, ситкәрәк китеп баҫты. Ул да булмай, аҙбарҙан ҡулына һәнәк тотҡан өлкән генә тип әйтерлек йәштәге ир килеп сыҡты.

– Әйҙүкләп, – тине ул беҙҙең менән ике ҡуллап күрешеп.

Бер аҙ хәл-әхүәл хаҡында белешеп торғас, Әхмәт:

– Һеҙ өйгә инегеҙ, килен сәй эсерә торор. Мин малдарға курмы ғына бирәм дә... – тип һәнәген ҡулына алды.

– Килен, тиһең инде? – тине уға Мансур сәйерерәк йылмайып.

Әхмәт, нисектер, уңайһыҙланыбыраҡ беҙгә күҙ ташланы ла, боролоп, аҙбарға ҡарай атланы.

Ишектән инеүебеҙгә оло яҡтан «олатай» тип ун йәштәр самаһындағы малай йүгереп килеп сыҡты ла беҙҙе күреп туҡтап ҡалды, һәм бер аҙ торғас, кире инеп китте. Уның шым ғына: «Әсәй, бабайҙар килгән», – тигәне ҡолаҡҡа салынып ҡалды. Ул да булмай, урта ишектә имсәк балаһын күтәргән йәш кенә ҡатын күренде.

– Ә-ә, Мансур бабайыңдар бит, әйҙәгеҙ, үтегеҙ, – тине ул беҙгә асыҡ йылмайып һәм баланы артынан эйәреп сыҡҡан малайға тотторҙо ла газ плитәһе янында ҡайнаша башланы.

Беҙ сисенеп оло яҡҡа уҙҙыҡ. Унда иҙәнгә түшәлгән балаҫ өҫтөндә өс йәштәр самаһындағы малай уйнап ултыра ине. Ул беҙгә ятһыныбыраҡ ҡарап ултырҙы ла тағы ла уйынсыҡтарына йәбеште. Мин ингәс тә рамдарға ҡуйып эленгән стеналағы фотоларға иғтибар иттем. Кемгә генә инһәм дә, боронғо ла, яңыраҡ төшөрөлгән дә ошондай фотоһүрәттәрҙе байҡап сығырға тотона инем. Улар үҙҙәре өнһөҙ генә был ғаиләнең тарихын һөйләгән һымаҡ тойола ине.

Мансур йәнәшәмә баҫып, һәр фото менән таныштырып барҙы. Моңһоу ғына ҡарашлы урта йәштәрҙәге ҡатындың һүрәтенә күрһәтеп, ул:

– Быныһы – Йәмилә, Әхмәттең ҡатыны. Хәҙер мәрхүмә инде, – тине.

Икенсе бер фотола урталарына сабый бала алып ултырған әлеге килен менән мөһабәт кәүҙәле йәш кенә ир һүрәтләнгәйне. Мин уға күрһәтеп:

– Улымы, ҡайҙа эшләп йөрөй? – тип һораным.

– Улы... ул да ер ҡуйынында инде хәҙер, – тип шымыраҡ тауыш менән яуапланы Мансур.

Беҙ фотолар ҡараған арала килен кеше өҫтәл әҙерләп ҡуйғайны. Табынға ултырыуыбыҙға Әхмәт тә килеп инде.

– Мунсаны ла тоҡандырып ебәрҙем. Рәхәтләнеп ауыл мунсаһында йыуынырһығыҙ, – тине ул өҫтәл артына инә-инә.

– Һаман шул ҡара мунсаңмы әле? – тип һорай һалды Мансур.

–Төтөн еҫе һеңдереп тә сыҡмағас, ниндәй мунса инеү була ул? Ағында Ишембайыңа ҡайтҡас йыуынырһың, – тине Әхмәт көлөмһөрәй биреп.

Беҙ сәй эсә башлау менән иҙәндә уйнап ултырған малай, урынынан тороп, Әхмәт янына килде лә:

– Атай, мәмәй, – тип өҫтәлгә ҡулын һуҙҙы. Әхмәт һауыттан ҡағыҙлы кәнфит алып, малайға тотторҙо ла, арҡаһынан яратып ҡуйҙы.

Сәй эсеп алғас, диванға ҡунаҡлап, байтаҡ ҡына әңгәмә ҡороп ултырҙыҡ. Әхмәт урман эше туҡтатылғас, ауыл халҡының бөгөнгө көндә башлыса мал-тыуар аҫрап көн күреүен, үҙенең дә тиҫтәгә яҡын баш мал тотоуын әйтеп һалды.

– Был хөкүмәтте аңламаҫһың, төрлө закондар сығарып, ауыл кешеһенә аяҡ салырға әҙер генә торған һымаҡ, – тине ул. – Яңыраҡ ҡына малдарҙы тәғәйен бер урынға илтеп, шунда ғына һуйҙыртырға тейеш, тигәне сыҡты. Шунһыҙ баҙарға индермәйҙәр, йәнәһе. Бына мин тере малды алып барыу өсөн ҡайҙан йөк машинаһы табайым? Тапҡан хәлдә лә уларҙы машинаға тейәүе бер этлек. Унан килеп расхуды әллә күпме. Ит алтынға төшәсәк бит, шунан унда беҙҙең һымаҡ «Бисмилла»һын әйтеп, доғаһын уҡып һуялармы икән әле? Эсәк-фәләнен нишләтмәк кәрәк? Бигерәк тә йәйен кире алып ҡайтып еткереп йыуғансы, еҫләнеп бөтәсәк бит.

Әхмәттең әсенеп әйткәндәренә Мансур:

– Һеҙҙең иҫәптән кемдәрҙер кеҫә ҡалынайтырға уйлай инде. Бында ришүәтселеккә лә юл асыласағы көн кеүек асыҡ, – тип өҫтәп ҡуйҙы.

Ҡайын менән имән миндектәрен алмаштыра-алмаштыра сабынып, оҙаҡ ҡына мунса инеп сыҡтыҡ. Шунда бер арала Мансурҙан:

– Иптәшең ҡатынһыҙ йәшәйме ни инде хәҙер, ниңә берәйһен димләмәйһең? – тип һорап ҡуйҙым.

– Димләп алып биргәйнем дә ул... килеберәк сыҡманы. Ниңә икәнен үҙенән һөйләтербеҙ. Ят кешегә бик асылып бармаһа, тел асҡысы – минең сумкала, – тине күҙен ҡыҫып.

Беҙ мунсанан сыҡҡанда ҡараңғы ла төшә башлағайны. Артыбыҙса уҡ Әхмәт тә тиҙ генә йыуынып сыға һалды. Килен өҫтәлгә мул итеп табын әҙерләп ҡуйғайны. Беҙ ултырып бөтөү менән ул боҫо борҡоп торған бер табаҡ ит килтереп ҡуйып:

– Инде беҙ йыуынып сығайыҡ, – тип, балаларын алып мунсаға китеп барҙы.

Мансурҙың әйткәне раҫ килде. Уның: «Бына яҙыусы ағайыңа тормошоңдо һөйләп ебәр әле, атыу минән һоранып бер була», – тиеүенә тәүҙәрәк иптәше ыҡ-мыҡ итеберәк торғайны, ҡыҙмасараҡ булып алғас, теле үҙенән-үҙе асылды. Бына ниҙәр ишеттем мин уның ауыҙынан.

...Әхмәт бынан ун ике саҡрымда ятҡан, инде юҡҡа сыҡҡан ауылда тыуып үҫә. Шунда һигеҙ класты тамамлағас, урман хужалығына эшкә керә. Йәше еткәс, әрмелә лә булып ҡайта. Күршеләрендә генә йәшәгән Әсмә исемле ҡыҙға әйләнеп, матур ғына итеп донъя көтөп алып китәләр. Ләкин бәхеткә сумып, ҡыуанысҡа төрөнөп оҙаҡ йәшәргә яҙмай йәш ғаиләгә. Әсмә алты килоға яҡын бәһлеүән малай табып, күп ҡан юғалтыуҙан мандый алмай, үлеп ҡуя. Был хәл февраль айында юл өҙөлгән ваҡытҡа тап килеп, йәш әсәне дауаханаға илтә алмай ҡалалар. Бала өләсәһе тәрбиәһенә тороп ҡала. Заһирҙы һыйыр һөтө менән туйындыралар. «Барыбер балам имеп бөтмәй, һауып әрәм итәм», тип ҡаршыларында йәшәгән Зифа исемле ҡатын да ара-тирә имеҙгеләп китә. Ауырыу әсәһенә имсәк баланы ҡарауы ауырға төшә. Шуға ла Әхмәткә был эште күберәк үҙенә атҡарырға тура килә. Заһирға ярты йәш самаһы булғас, ҡәйнәһе: «Ҡоҙағыйҙың да рәте юҡ, ир кеше ир кеше инде ул, бала етемлекте тоймаһын», – тип икенсе ҡыҙын, ун алтыһы саҡ тулған Йәмиләне, Әхмәткә димләй. Әхмәт уны-быны уйлап тормай, балдыҙына өйләнеп ҡуя. Былай һәүетемсә генә йәшәп алып китәләр. Ҡан барыбер тарта, тиҙәр бит – былай ҙа кергеләп, сабыйҙы тәрбиәләшеп йөрөгән Йәмилә баланы үҙенекеләй күреп, бар булмышын уға бирә. Заһирҙың теле лә яңы әсәһенә ҡарап «әннә» тип асыла. Ләкин эскерһеҙлеге, мәрхәмәтлелеге баштан ашҡан, бала күңелле Йәмиләне Хоҙай бәпес табыуҙан мәхрүм иткән булып сыға. Күпме йәшәһәләр ҙә ҡатын ауырға ҡала алмай. Им-томсоларға ла, дауаханаға ла барып ҡарайҙар, ләкин файҙаһы теймәй. Бер күрәҙәсе әбей: «Юҡҡа өмөтләнеп, ваҡыт уҙғарып йөрөмә, бер улың бар бит инде, ҡыҫҡа ғына ғүмереңде шуны тәрбиәләүгә, кеше итеүгә арна», – тип ҡайтарғас, башҡа бер ергә лә бармаҫ булалар. Әбейҙең «ҡыҫҡа ғына ғүмереңде» тигәнен Йәмилә аңғармайыраҡ ҡалһа ла, ул Әхмәттең күңеленә һеңеп ҡалып, йөрәген өйкәштереп торор була.

Шулай йылдар үтә. Заһир ҙа аҡрынлап егет ҡорона инә. Петровскиҙа уҡып, тракторсы һөнәрен үҙләштерә. Әрмелә хеҙмәт итеп тә ҡайта. Аҙаҡ ул да урман хужалығында эшләй башлай. Айыуҙай таҙа кәүҙәле, бер күреүҙә ҡыҙҙарҙы ғашиҡ итерҙәй, матур йөҙлө егеткә ҡарап һоҡланмаған кеше ҡалмай. Бик күп ҡыҙҙар уны төштәрендә күреп һаташҡандыр, моғайын. Әммә Заһир Әминәне, бына ошо килендәрен, һайлай. Матур ғына итеп туй үткәрәләр. Әминә атайһыҙ ҡалып, әсәһе тәрбиәһендә генә үҫкән ҡыҙ була. Ҡоҙағыйҙары уны башлы-күҙле итеү менән өйөн һатып, күрше ауылдағы бер бабайға кейәүгә сығып китә. Оҙаҡ та үтмәй өйҙәренә оло ҡыуаныс килтереп, Әминә малай табып бирә. Килененән бигерәк Йәмилә ейәнен ҡулынан да төшөрмәй тиерлек.

Ошоларҙы һөйләп биргәс, Әхмәт һүҙенән туҡтап ҡалды. Шул арала ике балаһын эйәртеп, килене лә мунсанан ҡайтып керҙе һәм инеү менән бишектә йоҡлап ятҡан сабыйға ымлап:

– Нәркәс уянманымы? – тип һорай һалды.

– Юҡ, тауыш-тыны сыҡманы, – тине Әхмәт.

– Улайһа, мин бәләкәй яҡта ғына балаларҙы ашатып, йоҡларға һалайым, – тип Әминә малайҙарын эйәртеп сығып, урта ишекте ябып ҡуйҙы.

Әхмәт бер аҙ шым ултырғас ҡына һүҙ башланы:

– Шулай матур ғына йәшәп ята инек тә бит, Йәмилә ҡапыл ғына сирләп китте. Ат егеп балнисҡа сығарайым тигәйнем, малай: «Уның менән ҡасан барып етәһең, үҙем генә алып барам», – тип матайын тоҡандырҙы. Какырас ҡойма ямғыр яуып киткәйне, тәгәрмәсе тайып китеп, Ҡараташ аҫтына ҡолағандар... Бер көндө ҡатынымды ла, улымды ла ерләнем... – Был һүҙҙәрҙе әйткәндә Әхмәт нисектер шиңеп, бөршәйеп ҡалғандай күренде. Тауышы ла ҡалтырана биреп, ишетелер-ишетелмәҫлек кенә сыҡты. – Шунда донъям бөтөнләй емерелгәндәй тойолдо минең. Ул килен һыҡтай, уға күрһәтмәй генә мин илайым. Байтаҡ аңыбыҙға килә алмай бер булдыҡ. Әлдә йыуанысҡа ейәнем бар ине, ул булмаһа, нишләр инек икән, – тип һүҙен дауам итте Әхмәт. – Аҡрынлап күңел һыҙлауҙары баҫылды-баҫылыуын, әммә барыбер ҡанаты һынған ҡош хәлендә инек. Килен мине йәлләптер инде: «Берәй ҡатынды әйттереп ҡарамайһыңмы, ҡайным», – тип әйткеләп алғыланы-алыуын. Ә мин йәш кенә көйө яңғыҙ ғүмере үтә, тип, уны йәлләйем. Шулай ике йыл самаһы йәшәгәс, килен. «Ҡайным, анау Әхмәҙи һоратырға киләм, ти. Күңелем бик тартмаһа ла, шуға сығайым да ҡуяйыммы икән?» – тип кәңәш һорағандай итте. Мин, үҙең беләһең, тигәндәй, яурындарымды ғына һелкеттем. Холҡо самалы, инде бисә күрмәй ҡырҡты ҡыуалаған Әхмәҙиҙең Әминәгә бәйләнеп йөрөгәнен ишеткеләгәйнем инде. Киленде лә уға бирәһе, ейәнемде лә яндан бик ебәрәһе килмәй ине лә бит, нишләйһең инде. Үҙеңде генә ҡайғыртып йәшәп булмай. Аҙаҡ, белеүемсә, килен, беҙ булғанға өйләнмәй йөрөйҙөр, тип күңеле ятмаған кешегә кейәүгә сығырға ризалашҡан. Ысынлап та, яңғыҙлыҡтың үҙәктәргә үтерлек икәнен шул саҡ тойҙом. Инәһеҙ ҡалған ата ҡаҙҙай ҡайҙа һуғылырға белмәй йөрөгәндә...

– Бына был иптәш килеп керҙе һәм бик шәп бисә ҡоҙаланы, тип әйт, – тине шунда Мансур өй хужаһын бүлдереп.

– Бисә шәп ине лә ул, ләкин ҡала кешеһе төпкөл ауылда йәшәргә сыҙаманы, бер йылғала бармай, кире һыпыртты, – тине Әхмәт көлөмһөрәй биреп. – Тағы ла яңғыҙ ҡалдым инде, тигәндә, ейәнемде етәкләп, күҙе-башы күгәргән килен ҡайтып инде. «Холҡон күрһәтеп, тота ла йоҙроҡтарын йомарлай, етмәһә, балаға ҡул күтәрә башланы. Үҙенең бәүеле тотмай, унын һыҡраһын таҙартыуҙан тамам туйҙым», – тине ул яурыныма башын һалып илай-илай.

Киленемдең минең өсөн бик тә ҡәҙерле, яҡын кеше булыуын Әхмәҙи алып киткәс тә ныҡ тойғайным инде. Хәҙер ейәнем менән ҡайтып кергәс, өйөмә генә түгел, күңелемә нур инеп, яҡтырып киткәндәй булды. Килен дә тотҡондан ҡотолған ишеләй, осоп-ҡанатланып йөрөй башланы. Үҙемә лә дәрт-дарман инеп киткәнен тойҙом. Оят булһа ла әйтәйем инде, шайтан ҡоторттомо икән, ара-тирә киленгә ҡарап: «Их!» – тип тә алғылай инем. Бер ярты йыл самаһы үткәс, Әминә уйымды һиҙгәндәй: «Ҡайным, кеше барыбер бергә йәшәйҙәр икән, тиеберәк һөйләй, әллә ҡауышайыҡ та ҡуяйыҡмы», – тип хәбәр һалмаһынмы. Үҙе ҡып-ҡыҙыл булып, күҙҙәрен ҡайҙа ҡуйырға белмәй. Мин ни тиергә лә башыма килмәй, таш кеүек ҡаттым да ҡалдым. Йөрәк йәш егеттәрҙеке һымаҡ ашҡынып типһә лә, баламдың ҡатыны бит, тип үҙ-үҙемде тыйырға тырышам. Шулай ҙа сыҙаманым – Хоҙайҙан рөхсәт һорап, никах уҡытып ҡуйҙыҡ. Ауыл бөтә башлағас, бында өй һалып күсенеп килдек. Яҙмышыбыҙ шул булғандыр инде.

Әхмәт һөйләп бөткәндә төн уртаһы яҡынлашҡайны. Әминә Мансур менән икебеҙгә оло яҡта урын түшәй башланы. Әхмәт һөйләгәндәрҙе ишеткәс, ул минә хәҙер бөтөнләй икенсе кешеләй булып күренде. Үҙен күҙәткәнде һиҙгәндәй, ҡатын миңә боролоп, оялсан ҡарашын ташлап алды ла, эшен бөтөрөп, тиҙ генә бәләкәй яҡҡа сығып китте...

2. ӨСМӨЙӨШ

Әхмәттәр менән хушлашып сыҡҡас, Мансурҙың тыуған ауылына юлландыҡ. «Бала, үҫмер саҡтарым үткән ерҙәрҙе күреп ҡайтырһың», – тине ул. Беҙ барған ерҙәр ифрат матур, ә бына юлдары ташҡа үлсәйем ине. Битләүҙәре һомғол ҡарағайҙар менән ҡапланған таш ҡаяларҙы урай-урай утыҙ саҡрымдай араны сәғәттән артыҡ ваҡытта үттек.

– Әллә ҡайҙа, йәһәннәмгә китеп барғандай тоям үҙемде, – тинем юлдашыма күҙ ташлап.

Мансур көлөмһөрәй биреберәк ҡуйҙы ла:

– Был юлды күп тапаным инде. Атҡа ла ултырып сыға инек, йәйәү ҙә күп йөрөлдө. Ярай, түҙ, килгәненә үкенмәҫһең, – тине.

Ул машинаһын ауылдың осонда ғына урынлашҡан зыярат янында туҡтатты.

– Атай менән әсәй янына һуғылмай китеү яҙыҡ булыр. Рухтарына бағышлап, доғалар ҙа уҡып китербеҙ, – тип Мансур мине зыяратҡа алып инеп китте.

Атаһы менән әсәһенең ҡәбере йәнәшә генә ине. Икеһе лә тимер рәшәткәләр менән уратылып, мәрмәр таштар ҡуйылған. Соҡоп, исем-шәрифтәре яҙылған, әммә мәрхүмдәрҙең фотолары юҡ ине.

– Мосолмандарға ярамай, тигәс, ҡәбер таштарына һүрәттәрен ҡуйҙыртманым, – тине Мансур ҡулы менән рәшәткәләге ҡарҙы һыпырып төшөргөләп.

Доға уҡып алғас, юлдашым мине зыяраттың арғы башына алып китте һәм беҙ бер рәшәткә эсендә урынлашҡан өс ҡәбер янына етеп туҡтаныҡ. Уларға ҡара мәрмәрҙән зауыҡ менән биҙәлгән таштар ҡуйылғайны, ундайҙарҙы ҡала зыяраттарында атаҡлы кешеләрҙең ҡәберҙәрендә генә осратырға була ине. Төпкөлдә ятҡан ауылдың зыяратында ошондай ҡара мәрмәрле ҡәберҙәр күреү бер аҙ аптырашта ҡалдырҙы.

– Кемдәр һуң былар? – тип һорай һалдым.

– Кемдәр, тип ни – ошо ауыл кешеләре. Быныһы – Ғәйзулла бабайҙыҡы, быныһы – Сәғиҙулла бабайҙыҡы, урталарында – Хәлиҙә инәй ҡәбере. Улдары эшләтеп алып ҡайтып ҡуйҙырҙы, – тип Мансур республикала билдәле генә кешенең исемен атаны.

– Улар тураһында Ғәффә апайым яҡшы белә, унан һөйләтербеҙ, – тине ул зыяраттан сығырға юлланғас.

Ғәффә апай беҙҙе ҡапҡа төбөнә үк сығып ҡаршы алды.

– Бына, алып кил дә, алып кил, тигәс, килтереп еткерҙем Мөҙәрис ағайҙы, – тине Мансур күрешкән арала.

Уның һүҙҙәрен ишеткәс, апай тартына биреберәк ҡалғандай булды.

– Улай уҡ тимәнемсе. Яҙғандарын яратып уҡыйым, ишеткән-күргән ғибрәтле хәлдәрҙе һөйләп яҙҙырһам, ҡайһылай шәп булыр ине, тинем. Әйҙәгеҙ, ашым да бешкән, сәйем дә ҡайнаған, – тип, ул беҙҙе өйгә алып инеп китте.

Беҙ тамаҡтарыбыҙҙы туйҙырып, диванға ҡунаҡлағас, Мансур:

– Ҡәберҙәрен күрһәттем, Ғәйзулла бабайҙар хаҡында һөйлә әле ағайға, – тине апаһына.

– Әй, бигерәк ҡыҙыҡ булды инде уларҙың тормошо. Ҡыҙыҡмы, ҡыҙғанысмы шунда, – тип башланы Ғәффә апай һүҙен һәм түбәндәгеләрҙе һөйләп алып китте. – Үҙем ул саҡтарҙы күреп-белмәгәс, әсәйемдән ишеткәндәрҙе һөйләйем әле башта.

... Ғәйзулла менән Сәғиҙулла күршелә генә тыуып-үҫеп, бәләкәйҙән бер-береһе менән бик дуҫ булалар. Егет ҡорона ингәс тә гел бергә йөрөйҙәр. Халыҡ Ишәй менән Ҡушай тип тә йөрөтә үҙҙәрен. Был ике дуҫ бер үк ҡыҙға ғашиҡ була хатта. Ауылда ғына түгел, тирә-яҡта иң һылыу ҡыҙ булған Хәлиҙәгә ғашиҡ була улар. Кеше аптыратып клубтан да ҡыҙҙы икәүләшеп оҙатып ҡуялар. Бер уйлаһаң, үҙ-ара дошманға әйләнергә тейештәр ҙә бит, ләкин былар бер ни булмағандай дуҫлашып йөрөй бирә. Хәлиҙә иҫ киткес сибәр була, тинем бит әле. Ул ҡартайғансы кеше һоҡландырып йәшәне. Ҡыҙ сағында уға күрше ауыл егеттәре лә ғашиҡ була. Береһе хатта урлап та алып китә. Ғәйзулла менән Сәғиҙулла арттарынан ҡыуып етеп, һалдырып ала ҡыҙҙы.

Ике дуҫ араһынан Ғәйзулланы оҡшатып, шуны һайлай Хәлиҙә. Туй үткәреп, бер ай самаһы ғына бергә йәшәп ҡала улар. Һуғыш сығып, Ғәйзулла менән Сәғиҙулла бер үк көндө фронтҡа китеп тә бара. Хәлиҙә ауырға ҡалып өлгөргән була һәм бер малай таба. Әсә бәхетен күреп, ҡыуанып ҡына йөрөгәнендә Ғәйзулланың ҡара ҡағыҙы килә. Шул ҡәҙәре үрһәләнеп, иренең үлемен бик ауыр кисерҙе, тигәйне әсәйем. Күрәһең, ныҡ яратҡан булғандыр инде, бахырҡай.

Ә бына Сәғиҙулла бер ниндәй йәрәхәт-фәлән алмай һуғыштан иҫән-һау йөрөп ҡайта. «Киткәндә атайым мулланан бетеү яҙҙырып алып, шуны муйыныма тағып ебәргәйне, шул һаҡланы мине», – тип һәр саҡ һөйләр булған ул. Әзмәүерҙәй ир-егет ни – ҡайтыу менән ҡабат леспромхозға эшкә сыға, өй мәшәҡәттәренә лә башкөллө сума. Ғәйзулланыҡыларға ныҡ ярҙамлаша, әммә үҙ ғаиләһен булдырыу хаҡында уйлап та ҡарамай. Ул саҡта ни, ауыл тулы яңғыҙ ҡатын-ҡыҙ – теләгәнен һайлап ал. Әммә Сәғиҙулла берәүгә лә күҙ һалмай, бары ике өй араһында ҡайнауын белә. Шул Хәлиҙәгә ғашиҡ булып, уны яратып, шунан айный алмай тик йөрөгәндер инде. Ауыл халҡы, оҙаҡҡа бармай өйләнешеп ҡуйырҙар, тип көтә быларҙы. Ләкин йылдар үтә, тик был икәү һаман яңғыҙ йәшәй бирә. Яҡын дуҫының ҡатыны булғанға, Сәғиҙулла тәҡдим яһарға ҡыймағанмы, әллә Хәлиҙә ризалыҡ бирмәгәнме. «Ғәйзулланын үлгәненә ышанмайым. Көтәм әле, ҡайта ул», – тип тә әйткән икән, тигәйне әсәйем. Сабырлыҡтары бөткәнмелер, биш йыл үткәс кенә никах уҡыта былар.

Хәлиҙә бер-бер артлы ике ҡыҙ таба. Әсәләренә оҡшап, икеһе лә шул тиклем матурҙар ине. Минән аҙыраҡ кесерәк инеләр, бер ваҡыттараҡ үҫтек улар менән. Ул ҡыҙҙар үҙҙәре кеүек аҫыл егеттәргә кейәүгә сығып, күптән инде Өфөлә йәшәй. Йәйен генә күмәкләшеп ҡайтып киттеләр.

Ғәффә апай һуңғы һүҙҙәрен әйтте лә стеналағы кәкүкле сәғәткә ҡарап алды һәм:

– Ейәнем менән килен дә ҡайтып етергә тейеш. Ҡана, мин самауырымды яңырта һалайым, бергәләшеп сәй эсербеҙ, – тип урынынан торҙо.

Беҙ ҙә саф һауа һулап инәйек, тип урамға сыҡтыҡ. Ул да булмай, ҡапҡанан егеүле ат килеп керҙе.

– Ҡунаҡтар бар икән дә. Һаумыһығыҙ, – тип сананан төшә һалып, мыҡты ғына кәүҙәле ир-егет беҙҙең менән килеп күреште. Йәнәшәһендә ултырып килгән ҡатыны ла яныбыҙға килеп, күрешергә ҡулын һуҙҙы.

– Нисек, Сабир ҡусты, аттарың именме? – тип һорай һалды Мансур егеттән.

– Аллаға шөкөр, имен әлегә. Бына киленең бер биҙрәгә яҡын һөт тә һауып алды, – тине Сабир ҙур ғына бидонға күрһәтеп.

– Ҡымыҙ әсәбеҙ икән, улайһа, – Мансурҙың был һүҙҙәренә ҡустыһы:

– Эсәбеҙ. Өйҙә әҙере лә бар ине. Өләсәйем һыйламанымы ни? Онотҡандыр, күрәһең, – тип әйтә һалды ла өҫтәп ҡуйҙы. – Сәй эсеп сыҡҡас, мунса яғып ебәрермен. Сабына-сабына шунда эсерһегеҙ ҡымыҙҙы.

Беҙ өйгә инеп, күмәкләшеп тағы табынға ултырҙыҡ. Апайҙың хәбәрен тиҙерәк тыңлап бөткөм килә ине. Өҫтәл артынан тороу менән Ғәффә апайҙан:

– Шунан, артабан нисек булды? – тип һорай һалдым.

– Артабанғыһын ишетеп түгел, үҙем күреп беләм, – тип башланы һүҙен хужабикә. – Хәлиҙә менән Сәғиҙулла өйләнешкәндән һуң алты йыл үткәс, бар әҙәмде аптыратып, Ғәйзулла бабай ҡайтып инде. Мин бабай тип әйтһәм дә, ул саҡта ҡарт түгел ине әле ул, ҡырҡ йәше саҡ тулған булғандыр. Әммә ҡайтып ингәндә бөршәйеп бөткән, сибек кенә кәүҙәле ҡарт һымаҡ ине. Әсәһе, Мәғзүнә инәй, улын көтөп ала алмай, бер йыл элек кенә үлеп ҡуйғайны. Бер кемһеҙ, буш тороп ҡалған йортҡа ҡайтып инде Ғәйзулла бабай.

Мин бала булғас, ул саҡта аңғарып етмәгәнмендер. Әсәйем әйтә: «Эй көтәбеҙ ни булырын, Хәлиҙә Сәғиҙулла менән йәшәп ҡалырмы, әллә кире Ғәйзуллаға ҡайтырмы икән, тип». Улар өсөн ҡыҙыҡ булмаһа ла, кешегә ҡыҙыҡтыр инде. Хәлиҙә ҡайтмаған, әммә: «Ҡайтып инерен күңелем һиҙә ине бит, ниңә тағы бер аҙ сабыр итмәнем икән», – тип ныҡ өҙгөләнгән, ти. Ә бына Ғәйзулланың улы Зәйнулла атаһын бер ҙә үҙһенмәгән, әйтеп ҡараһалар ҙа, бар тип тә белмәгән. Ул ваҡытта ун биш йәшен тултырған, инде аң кергән егет булған бит инде. Сәғиҙуллаға эҫенеп, шуны атаһы кеүек күреп йөрөгән.

Ғәйзулла бабай – электән йомоҡ кеше, ҡайҙа булғанын, ни эшләп йөрөгәнен бер ҙә әйтеп бармаған. Кеше генә, ҡайҙандыр ишетеп, әсирлектә булған икән, тип һөйләп алды. Беҙҙең атай ҙа фронтовик бит, һуғыштың башынан аҙағына тиклем йөрөп ҡайтҡан кеше. Бер саҡ ҡыҙмаса булып ҡайтып инде лә, әсәйгә: «Ғәйзулланың тел асҡысын таптым бит әй. Бер ҡырлы стаканды төп күтәрә бәрҙерткәйнем, илай-илай башынан үткәндәрҙе һөйләне лә бирҙе», – тине һәм унан ишеткәндәрен беҙгә лә еткерҙе.

Ғәйзулла бабай һуғышта разведкала йөрөгән икән. Бер саҡ, дошмандар яғынан сығып килгәндә, минаға юлығалар. Уныһы шартлап, бер-икеһен теткеләп ырғыта. Ғәйзуллаға ла эләгеп, ул да һушын юғалтып, ергә тәгәрәй. Иптәштәре уны ла үлгән икән тип, шунда ҡалдырып китә. Арттарынан ҡыуып килгән фашистар тере икәнен һиҙеп, Ғәйзулланы әсирлеккә ала. Аҙаҡ Германияға алып китеп, бер лагерға илтеп тығалар. Атайым исемен дә әйтеп һөйләгәйне, онотҡанмын инде бына.

Ғәффә апай концлагерҙың исемен иҫкә төшөрөргә теләгәндәй, һүҙенән туҡтап ҡалды.

– Дахауҙа була ул, – тип Мансур апаһына ярҙамға килде.

– Эйе, Дахау, тине шул, – апай иҫләй алғанына ҡыуанғандай, йәнләнә биреп ҡуйҙы ла, хәбәрен артабан һөйләп алып китте. – Әсирҙе башҡалар менән бергә тәүҙә ниндәйҙер заводҡа йөрөтөп эшләтәләр, артабан бер нимес алпауытына ҡоллоҡҡа тапшыралар. Һуғыш аҙағына тиклем шул алпауытҡа бил бөгә, бахыр. Беҙҙекеләр барып ҡотҡара үҙен. Әммә күрәһеләре алда була әле уның. Үҙең теләп плен төшкәнһең, тип, Ғәйзулла бабайҙы судҡа баҫтырып, ун йылға Себергә ебәрәләр. Шунда ун йыл буйы урман ҡырҡа ул. «Беҙҙекеләр нимесләрҙән дә яманыраҡ ҡыланды. Ана үләм, бына үләм, тип, көн дә үлем көттөк. Тере ҡалыуға ышаныс булмағас, юҡҡа өмөтләндермәйем, тип, ауылға хәбәр-фәлән дә ебәрмәнем», – тигән Ғәйзулла бабай.

Ауылға ҡайтҡас, күҙенә нур инеп, тәненә ит ҡунып, теремекләнеп китте ул. Төҫкә лә йәшәреп киткәндәй күренде. Тыуған яҡ тыуған яҡ инде ул – һауаһына тиклем дауа. Аҙыраҡ йән кергәс, ул да леспромхозда эшләй башланы. Байтаҡ ғүмер уҙһа ла, яңынан ҡатын алырға уйламаны ла. Алам тиһә, ауылда яңғыҙ бисә-сәсә байтаҡ ине инде – бер яңғыҙы йәшәй бирҙе шунда. Хәлиҙә кереп, кейем-фәләнен йыуып, өйөн йыйыштырғылап йөрөгән йөрөүен. Бер ни булмағандай аралашып йәшәгәндәрен үҙем дә күреп беләм.

Шулай ун йылдан артыҡ йәшәнеләр шикелле. Бер көн ауылда Сәғиҙулланы ағас баҫып үлтергән икән, тигән хәбәр таралды. Дөрөҫ булып сыҡты – ҡырҡҡан ағасы кире яҡҡа ауып китеп, өҫтөнә ҡолаған да ҡуйған. Бына бит, һуғыш тиклем һуғыштан тере ҡайтып, бында юҡтан ғына үлеп ят инде. «Ул көндө бетеүен тағырға онотоп киткән, ни мин, күрмәй ҡалғанмын», – тип илаған икән ҡатыны.

Ирен күмер-күммәҫ үк кеше: «Хәлиҙә кире Ғәйзуллаһына ҡайтырмы икән?» – тигән хәбәр йөрөтә башланы. Әҙәм балаһы ҡыҙыҡ ҡына бит ул – берәүҙә бер ҡайғы, икенселәрҙә – икенсе ҡайғы. Шулай ҙа халыҡтың көткәне раҫ килде: Хәлиҙәһе Ғәйзуллаһына ысынлап та кире ҡайтты. Ул саҡ Зәйнуллалары уҡып сығып, Өфөлә арыу ғына эшкә урынлашып, шунда төпләнгәйне. Сәғиҙулланан тыуған ҡыҙҙар менән дүртәүләшеп йәшәнеләр Ғәйзулла бабайҙың өйөндә. Әлфирә менән Әлмирә Өфөгә киткәс, икәү генә ҡалып, ҡартайғансы ғүмер кисерҙеләр шунда. Ер ҡуйынына ла бер-бер артлы ғына инеп яттылар. Ғәйзулла, Сәғиҙулла бабайҙар, Хәлиҙә инәй бер-береһенә ныҡлы тоташҡан өсмөйөш һымаҡ булдылар инде.

– Мөхәббәт өсмөйөшө, тип әйт, – тине шунда Мансур апаһының һүҙен бүлдереп.

– Нимәнеке булһа ла, өсмөйөшкә оҡшап торҙолар инде, – тип һүҙен тамамланы Ғәффә апай.

– Сит илдең юҡ-бар мелодрамалары тип, телевизорҙан күҙҙе алмайбыҙ. Бына ҡайҙа ул ысын мелодрама, шулаймы, ағай? – тине шунда Мансур миңә күҙҙәрен төбәп.

– Дөрөҫ әйтәһең, ҡустым, – тип, уның әйткәнен хуплап ҡуйҙым...

3. ҠАСҠАЛАҠ

Ғәффә апайҙың хикәйәтен тыңлап бөтөүгә, Әмир ҡустының мунсаһы ла әҙер ине. Беҙ йыуынып сыҡҡанда ҡараңғы төшмәгәйне әле.

– Шул тиклем ерҙән килгәс, бер ыңғай иптәшеңде Нәфисә апайыңдарға алып барып, уның да хәбәрен тыңлатып килмәйһеңме? – тине апаһы Мансурға беҙҙе ҡымыҙ менән һыйлай-һыйлай һәм миңә ҡарап, өҫтәп ҡуйҙы:

– Беҙҙә Нәфисәләр икәү. Береһен «Шаталаҡ», икенсеһен «Ҡасҡалаҡ» тип йөрөтәләр. Бына шул ҡушаматы ҡайҙан килеп сыҡҡаны хаҡында һөйләтегеҙ, һүҙгә әүәҫ ул.

Беҙҙең ыңғайға Әмир ҡусты ла кейенә башланы.

– Түбән оста йәшәй ул. Ат менән генә илтеп ҡуяйым үҙегеҙҙе, – тине.

Санаға ултырышып, ҡапҡанан сығыу менән Мансур:

– Аттарыңды нисә башҡа еткерҙең әле? – тип һорап ҡуйҙы.

– Ун алтыға. Бейәләрем иҫән-һау ҡолонлап бирһә, алдағы йыл егерме биш самаһы булыр тип торам, – тине Әмир атының дилбәгәһен ҡаҡҡылап.

– Был ҡустыма ат ене ҡағылған. Атаһы Стәрлелә фатир хәстәрләһә лә, шунда китмәй, күпләп ат аҫырайым тип, ауылда ҡалды. Аптырағас, Абдраҙаҡ ағай менән еңгә үҙҙәре Стәрлегә күсенде. Ә был лесхоздың ташландыҡ келәтен йүнәтеп, ат һарайы итеп эшләп алды. Бер уйлаһаң, маладисһың инде, ҡустым – тырышып донъя ла көтәһең, өләсәйеңде лә ҡарайһың, – тип, Мансур Әмирҙең арҡаһына ҡағылып алды.

Беҙ бейек кенә ҡойма менән уратылған йорт алдында төшөп ҡалдыҡ. Ихатаға инеү менән келәт эргәһенә өйөлөп ҡуйылған умарталарға иғтибар иттем.

– Зариф ағай ҡорт менән булаша. Солоҡтары ла бар шикелле, – тине Мансур минең һораулы ҡарашымды күреп.

Ишек ҡағып, «Мөмкинме?» тип өндәшеүебеҙгә эстән:

– Әйҙәгеҙ-әйҙә, инегеҙ, – тигән тауыш ишетелде.

Хужалар бәләкәй яҡтағы һикелә киске аш ашап ултыралар ине. Ай-вайыбыҙға ҡарамай, беҙҙе лә табынға ултырттылар. Хәл-әхүәл һорашып, ваҡ-төйәк тураһында һөйләшеп, байтаҡ ҡына һыйланып ултырҙыҡ. Аңлауымса, инде һикһәнен тултырған Нәфисә инәй өлкән улы Зариф һәм килене Хөмәйрә менән йәшәй. Шулай уҡ утыҙға етеп килгән ейәне Шамил да яндарында. Донъялары етеш: мал аҫырап, умарта тотоп, һәүетемсә генә йәшәп яталар икән.

Үҙем ҡортсолоҡ менән шөғөлләнгәс, әңгәмәне шул яҡҡа борорға тырыштым. Зариф умарталарын бөтөнләй онотоп тигәндәй, башлыса солоҡтары хаҡында һүҙ алып барҙы. Ул солоҡсолоҡтоң әкренләп юҡҡа сыға барыуына әсенеп:

– Ҡартайыбыраҡ кителде. Уларҙы ишәйтергә дәрт бар ҙа бит, дарман яғы самалы. Ни малайҙың ҡортҡа әүәҫлеге юҡ. Өлкән ҡыҙым шул яҡҡа йылдам булды. Ҡана, үҙем, тип төтөнлөк, күнәк аҫып ағасҡа ла үрмәләй, ҡурҡып-нитеп тормай балын да «һә» тигәнсе ҡырҡып ала торғайны. Биләрит яғына кейәүгә сығып китте шул, – тип ҡуйҙы.

Оло яҡҡа сығып ултырғас. Мансур Нәфисә инәйгә ҡарап:

– Апай, бына иптәшкә үҙеңдең ҡушаматың хаҡында һөйләп ишеттер әле. Матур итеп гәзиткә баҫтырыр үҙеңде, – тине.

Инәй фотоға төшөргә әҙерләнгән кеше һымаҡ, өҫ-башын һыпырғылап, яулығын рәтләберәк ҡуйҙы ла:

– Әлләсе, гәзиткә үк баҫтырыу килешерме икән... Әллә нимәһе юҡ, шул беҙҙең тормош инде, – тине һәм тамағын ҡырып алып, һүҙ башланы.

– Һөйләйем, әтеүсә... Беҙ, һуғыш осоро балалары, тиҙ өлгөрҙөк. Ҡулға һәнәк-көрәкте лә, балта-бысҡыһын да бик иртә тоттоҡ. Ғишыҡ тигәне лә иртә килде. Ун дүртем тулыр-тулмаҫ минән өс йәшкә оло Ғәлинур тигән егет артымдан йөрөй башланы. Клубҡа сыҡһаҡ, өйгә тиклем оҙатып ҡуя, сыҡмаһаҡ, ҡапҡа төбөнә килеп саҡырып сығара ла, һөйләшеп торған булабыҙ шунда. Элек беҙҙең йөрөү шулай була торғайны инде. Егетем төҫкә-башҡа бик булмаһа ла күңелемә ныҡ яҡын ине. Әкренләп килерен һағынып көтөп ала башланым. Клубта-фәлән башҡа ҡыҙҙарға һүҙ ҡушһа, көнләшеп тә ҡуя инем, хатта. Күрәһең, уға үҙем дә ныҡлап ғашиҡ булғанмындыр инде.

Бер заман Шаталаҡ Нәфисә лә Ғәлинурға ғашиҡ булып, минән уны һалдырып алырға йөрөй икән, тигән хәбәр ишеттерҙеләр. Эй ҡыйын булып китте шунда. Мендәремә ҡапланып иланым да иланым. Үҙем бер туҡтауһыҙ: «Ғәлинурымды Шаталаҡҡа барыбер бирмәйем», – тип шыбырҙайым. Нисек уны үҙемә бәйләп тоторға уйлағанмындыр инде, кем беләлер.

Мин шулай янып-көйөп йөрөгәндә Ғәлинурҙың йәше тулып, һуғышҡа алып киттеләр. Оҙатҡанда «Көт» тигәс, һүҙһеҙ генә күкрәгенә башымды һалып илаған булдым. Шаталаҡтың да яныбыҙҙа уралғанын күреп, асыуым килгәйне. Хатта барып йәбешеп, сәстәрен йолҡоп ташларҙай булғайным.

Ғәлинур китеп бер йыл үтеүгә, һуғыш баҫылды. Инде ҡайтып та килер тип осоп-ҡанатланып йөрөгәнемдә «Беҙҙе япондар менән һуғышҡа алып киттеләр», тигән хәбәре килде. Уныһы тамамланғас та ҡайтарманылар әле үҙен. Корея тигән илдә хеҙмәт иттерергә ҡалдырғандар. Ана ҡайта, бына ҡайта, тип көткәс, был хәбәрҙе ишетеүе ҡыйын булды, үҙемде ҡайҙа ҡуйырға белмәй, байтаҡ йөрөнөм.

Ир-ат һуғыштан ҡайтҡас, тормош көтөүе еңеләйеп ҡалыр, тип көтһәк тә, тәүге йылдарҙа нужа ҡаласын күп ашарға тура килде әле беҙҙең кеүек йәш ҡыҙҙарға. Һорап та тормай ФЗО-ға уҡырға, йә булмаһа Биләрит яҡтарына урман ҡырҡырға ебәрә торғайнылар ул заман йәш-елкенсәкте. Бына шуларға бармаҫ өсөн күптәр ун алты-ун ете йәштән кейәүгә сыға һалды, кәләш алды.

Беҙ, буйҙаҡ ҡалған биш ҡыҙ, урман ҡырҡырға китеүселәр исемлегенә инеп, Биләрит яҡтарына ебәрелдек. Ғәрәфи бабай аты менән алып китте беҙҙе. Тау-урман эсенән, һарҡыу ерҙәрендә арбаға ултырып, үргә менгәндә йәйәү атлап, биш көн тигәндә Әүжәнгә барып еттек.

Ғәрәфи бабай беҙҙе Иван Митрофанович тигән кешенең ҡулына тапшырып ҡайтып китте. Айыуҙай таҙа кәүҙәле был мастерға эйәреп, шул көндө үк ҡара урман эсенә инеп киттек. Урман ҡырҡыусылар йәшәгән ер башлыса ҡыуыштарҙан ғына торған үҙе бер ауыл ине. Шундағы үҫмер малай-шалай ярҙамында беҙ ҙә иркен генә ҡыуыш ҡороп индек.

Урман ҡырҡыу эшенең нисек ауыр икәнен уны татып ҡараусылар ғына беләлер. Иҫкә төшһә, һаман сәс төптәре сымырҙап китә. Ир-ат бик сыҙап бармағанды беҙ, йәш ҡыҙҙар, нисек сыҙағанбыҙҙыр инде. Көн оҙоно эшләп, арманһыҙ булып, кисен саҡ-саҡ ҡыуышҡа ҡайтып йығыла торғайныҡ.

Бер ай самаһы шулай эшләгәс, Ғәрәфи бабай тағы ике ҡыҙыбыҙҙы, Әҡлимә менән Миңлеямалды, килтереп китте. Ҡыҙҙар килеп төшкәс тә: «Ғәлинурың ҡайтып төштө бит», – тип, минән һөйөнсө ала һалды. Быны ишеткәс тә йөрәгем урынынан ҡупты. Шунда уҡ осоп ҡайтып, егетемдең муйынына һырылаһым килде, һағыныуым да баштан ашҡан булған, күрәһең, сыҙар әмәлем юҡ хатта. Бер аҙҙан былай ҙа ашҡынып типкән йөрәкте ярһытып, көнләшеү хисе күңелде биләп алды.

Әсәһе үлем өҫтөндә ятҡас, Шаталаҡ Нәфисәне беҙҙең менән ебәрмәгәйнеләр. Ул минең юҡлыҡтан файҙаланып, Ғәлинурҙы тиҙ генә ҡулына төшөрөп алыр, тигән уй мейемде бырауларға тотонмаһынмы!

Шулай бер-ике көн шаңҡыған балыҡтай йөрөнөм дә, ҡыҙҙарға: «Мин ҡасып ҡайтып китәм», – тип хәбәр һалдым. Улары: «Ҡуй, үҙеңде төрмәгә илтеп ябасаҡтар бит», – тигән булып, мине ниәтемдән кире ҡайтарырға тырыша. «Япһалар ябырҙар инде, башҡаса сыҙар әмәлем ҡалманы», – тип, ныҡлы ҡарарға килеүемде әйттем. Ҡыҙҙар быға әйттең ни ҙә, әйтмәнең ни типтер инде, шым ғына мине юлға әҙерләй башланы. Үҙ ауыҙҙарынан өҙөп, йәшереп кенә сөхәри киптерҙеләр, шырпы-фәләнен йүнәттеләр. Зарифа Иван Митрофановичтың бәләкәй балтаһын сәлдереп килтереп, артмағыма тығып ҡуйҙы. Һәр береһе үҙенең кәңәшен дә бирергә тырышты.

Ауылдаш ҡыҙҙарым менән ҡосаҡлашып хушлашып, таң атыр-атмаҫ элек юлға сыҡтым. Әүжәнде урап уҙып, үҙебеҙҙең яҡҡа илтеүсе ат юлына төшөп алғас, эскә йылы инеп китте. Әхирәттәремдең: «Кейек-фәләндән түгел, кешенән ҡурҡ», – тип әйткәндәрен иҫтә тотоп, инеп боҫорға әҙер генә булып юл ситенән атлайым. Атлы ла, йәйәүле лә бәндәләр осраштырғыланы. Уларҙы күреп ҡалыу менән ағас араһына инеп йәшеренә һалам да үтеп киткәс кенә сығам. Был яҡтарҙа ҡасҡындар күп икән тигәндәрен ишеткеләгәйнем, шуларға ғына тап булмаһам ярар ине, тип, юл буйы Хоҙайҙан ҡурсалауын һорап киләм. Йәш саҡ – йүләр саҡ булғандыр инде, иҫемә төшһә, әле лә йөрәгем өшөп китә. Ул ваҡытта аңымды хистәр биләп, ҡурҡыу-фәләнгә урын ҡалдырмағандыр, күрәһең.

Юлымда шишмәләр осраштырғылап торҙо. Шулар янында туҡтап, сөхәри кимерәм дә, һыуһынымды ҡандырып, ары атлайым. Ағас ҡырҡып ятҡанда мәрйә ҡыҙҙарынан усаҡта бәшмәк ҡыҙҙырырға өйрәнеп алғайныҡ. Кисен инде юлдан алыҫҡараҡ китәм дә сыбыҡҡа теҙеп утта бәшмәк көйҙөрөп ашайым. Емеш-еләге лә осраштырғылап торҙо. Ҡыҫҡаһы, бик туҡ булмаһам да, аслыҡтан этләнмәнем.

Ҡараңғыла ҡурҡып, шөбһәләнеп ятмаҫ өсөн яҡтыла уҡ «әүен баҙарына» китергә тырыштым. Ҡояш байыр-байымаҫтан берәй киң ботаҡлы ғына ағас төбөнә бишмәтемде йәйеп, балтамды ҡул осонараҡ һалам да, күҙҙәремде йомоп, белгән доғаларымды уҡый башлайым. Көнө буйы юлда арып килгән кеше ни – шунда уҡ йоҡлап та китәм. Уянып, күҙҙәремде асҡанда тағы яҡтырған була.

Шулай, сама менән ярты юлды уҙғас, ҡаршыма килгән бер бәндәне шәйләп ҡалдым. Тиҙ генә бер ҙур таш аҫтына боҫтом да бының үтеп киткәнен күҙәтеп ятам. Яҡыная төшкәс, һалдат кейемендәге был кешенең атлауы, нисектер, таныш һымаҡ тойолдо. Ул да булмай, ниҙер һиҙеп, йөрәгем дөп тә дөп килеп тибә башланы. Танып ҡалып, яныма етер-етмәҫ ҡаршыһына йүгереп сыҡтым да ҡосағына ташландым. «Ғәлинур... Ғәлинур...» тип шыбырҙап, туҡтауһыҙ илайым да илайым. Ә ул йыуатып арҡамдан һыйпай.

– Ҡайҙан килеп сыҡтың былай, һинең ҡиәфәтеңә ингән ен ҡыҙы икән, тип башта ҡотом осто, – ти ул ҡосағына ҡыҫып, яратып.

– Һине һағыныуыма түҙә алмай, күрәйем, тип ҡасып ҡайтып барам, – тим.

– Мин дә һине күрергә тип китеп барам, – ти Ғәлинур.

Бына шулай уйламаған ерҙә осраштыҡ Ғәлинурым менән. Ул көндө беҙҙән дә бәхетле кеше булмағандыр донъяла. Яҡындағы шишмә буйында ултырып, егетемдең күстәнәстәре менән һыйлана-һыйлана, туҡтауһыҙ серләштек тә серләштек ул көндө.

Аҙыраҡ анды-туңды йыйғас, Ғәлинурға:

– Былай ҡайтып инһәм, баштан һыйпамаҫтар. Берәй нимә уйларға кәрәк, – тинем.

– Уйланылған инде. Бынан йыраҡ булмаған ауылда еҙнәм силсәүит булып эшләй. Шунда барабыҙ ҙа яҙылышабыҙ, – тип яуапланы ул.

Шул ауылға барып яҙылыштыҡ. Бер бабайҙан никах уҡытып, ҡауышып та ҡуйҙыҡ. Ғәлинурҙың еҙнәһенә бесән эшләшеп ятып, ике аҙна тирәһе үткәс кенә ауылға ҡайтып индек. Башта килеп, мине һорашып, эҙләп йөрөгән булһалар ҙа, аҙаҡ ни, ир ҡатыны булғас, өндәшмәнеләр. Әммә шунан һуң «Ҡасҡалаҡ Нәфисә» тигән ҡушамат йәбешеп ҡалды.

Инәй һуңғы һүҙҙәрен әйткәндә, йылмая биреп ҡуйҙы. Уның хикәйәте тамамланғас, беҙҙе ҡайтанан табынға ултыртып, сәй менән һыйланылар.

Ҡунаҡсыл хужалар менән хушлашып, урамға сыҡҡанда, күктә йондоҙҙар емелдәшә ине. Бер аҙ һүҙһеҙ атлағас, Мансур:

– Дә-ә, һәр кеше яҙмышы үҙе бер роман яҙырлыҡ тип дөрөҫ әйтәләр ул. Уйлап ҡараһаң, ошо ҙур булмаған ауылда ғына тиҫтәләгән китап яҙырҙай мауыҡтырғыс яҙмышлы әллә күпме кеше йәшәйҙер әле, – тине тәҙрәләренән ут балҡытып ултырған өйҙәрҙе күрһәтеп.

– Шулай, – тип ризалашып, мин дә башымды ҡаҡтым...

Мөҙәрис БАГАЕВ.